Nama
uvijek staje prazna slava, a drugima i sramota donosi koristi
- Simo Matavulj.
Kao i u prethodnim romanima, Vojislav Radojković se
i u svom novom romanu bavi životom fiktivnih srpskih umetnika u tranziciji.
Period u kome se Istine i laži
događaju obuhvata poslednju deceniju hladnog rata, ratove u bivšoj Jugoslaviji i poratne godine do 2015. Radojković se
do sada bavio filmskim (Poslednji dani
bioskopa “Delo”) i književnim umetnicima (Patuljci broje do sedam) a u novoj knjizi red je došao na slikare i
likovnu umetnost.
Opisati radnju romana Istine i laži nije jednostavno. Glavni junak slikar Branko Milić
stupa u dramski odnos sa tri lika: svojim zavičajnim rivalom, svojim beogradskim
idolom, kao i sa sopstvenim alter-egom,
Brankom Milićem - književnikom. Svi će se u nekim fazama romana baviti
umetnošću, slikarstvo će posredovati njihovim odnosima kako u likovnom
prostoru, tako u književnom vremenu. Tumačenjem njihovih privatnih motiva i
profesionalnih dometa, pisac će kreirati psihološku i političku hroniku svoje
generacije.
To nije sve, u naletu ambicija ovi likovi će suočiti
sa uzajamnim autorskim krađama, pa će iz istog razloga stupati u odnos čas sa
svojim, čas sa tuđim seksualnim partnerima. Opisivanjem niza čulnih intriga
praćenih euforijom, dekadencijom, depresijom, šizofrenijom i crnom boemijom,
ova proza će preći granicu realnog, pa će pisac ponuditi alternativnu verziju
istih događaja, te će istine i laži iz biografije ovih junaka, poput mita o
Janusu, predstaviti dva lica jedne dramske slike.
Na kraju, vrednost njihovih slika, ustupiće mesto
značaju jednog književnog rukopisa (kakvog, bolje pročitati u romanu) a
pomračenje uma glavnog junaka neće biti detaljno psihološki analizirano, već navedeno kao sociološka refleksija njegovog
statusnog posrnuća. Postmoderna igra u zapletu ustupiće mesto “posthumanim”
izlaznim rešenjima u raspletu.
I pored haotične i opskurne sadržine, formalna
celina ovde je prilično jasna i koherentna, tako da je Radojković svoje Istine i laži uspešno priveo kraju. Ono
što se može zameriti je to da uprkos radikalnom narativnom postupku, nijednog
svog lika nije pokušao da označi kao moralno čistog i pozitivnog. To knjigu
čini stilski nedorađenom jer ako se tako lako kombinuju osobine realističnog,
političkog i satiričnog romana, zašto je onda tako olako izbegnuto prisustvo visoke
mimetike, odnosno kriminalističkog žanra? Ako je sve dozvoljeno u sistemu laži,
nasilja, predatorstva i plagijatorstva, zašto i neki herojski protagonista ne
bi bio uračunat u tu oslobođenu formu?
Radojković se kao po navici, moralno izjednačava sa
svojim junacima, a to je greška, jer je na taj način njegova društvena kritika
lišena kritičke distance između njega i junaka. Ovako, da ne bi sebe predstavio
kao literarnog snoba, pisac demonstrira kategoriju moralne podobnosti odnosno solidarnost
sa gubitnicima, tipičnu za srpsku partijsku bezbednost koju i sam kritikuje.
Za razliku od stilskog, značenjski nivo ovog romana
je dosledniji, i u kontekstu opusa najbolje opisuje autorski stav ovog pisca.
Jer svi romani Vojislava Radojkovića (pročitao sam tri) nose istu poruku:
društvena kritika važnija je od političkog angažmana. Njegove knjige govore da
domaći politički angažman nije osobina urbane već provincijalne sredine Balkana i da ne predstavlja deo građanske kulturne
svesti već naprotiv, konspiraciju protiv nje.
Režirane demonstracije koje su od Jugoslavije
napravile protestno-mitingašku državu, uticale su na pojavu disedentskog kompleksa, na formiranje
tribalnih društvenih tabora i na partijski program u kome se političke strane
sukobljavaju i svaka nalazi uzajamnog spoljnjeg neprijatelja umesto da ga traži
unutar sopstvenog društvenog okruženja. Klanovska socijalizacija, kult javne
tajne, medijska netransparentnost i poslovna korupcija po Radojkoviću treba da
budu predmet društvene a ne političke analize, a uticaj kritike ne treba da se
transmituje iz privatne sfere u javnu već suprotno, iz javne sfere u privatnu. Po
njemu, srpska (opoziciona) politika je polje kompenzacije za neotvorena
društvena pitanja (stanja u porodici, kriterijuma poslovne sposobnosti, motiva
vertikalne pokretljivosti, problema vršnjačkog pritiska, demografske i rodne nejednakosti)
kao i za nedovoljnu prosvećenost srpske građanske klase. Njegovi zabludeli
junaci što su bolji prijatelji, to su uzajamno veći dušmani, a što su veći opozicionari
to su bliži vlastima.
Zbog organske želje da pripadnu višoj kulturi,
prostornih pretenzija većih od kritičke orijentacije i oponašanja drugih umesto
osećajnosti prema drugima, naša gradska klasa upada u stereotip barbarogenijskog neoprimitivizma i u
njemu ostaje ma kojoj političkoj sceni pripadala. Tako i Radojkovićevi likovi
bili oni politički levo ili desno, svesno ili ne, ostaju po svom nasilnom karakteru
duboko konzervativni. Muževni egzistencijalisti željni prirodne slobode,
promašeni civili ostvareni u političkoj istini a ne u društvenoj promeni, u
socijalnom pragmatizmu a ne u ekonomskom realizmu, u mesnoj pristrasnosti a
nikada u gradskoj usamljenosti, sa manjkom straha od smrti i viškom straha od
poniženja, njihova energija u fizičkom prostoru ostaje tužno svedočanstvo
njihove nevažnosti u istorijskom vremenu. Psi od slame.
Kulturni dodatak Politike, 5. 10. 2019.
